Image default
ΑΡΧΙΚΗ

Χριστόφορος Χαραλαμπάκης: Η δύναμη της γλώσσας ισοδυναμεί με βόμβα μεγατόνων.

Χριστόφορος Χαραλαμπάκης: Η δύναμη της γλώσσας ισοδυναμεί με βόμβα μεγατόνων.

Ημερομηνία δημοσίευσης 24.03.2022

Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική·
το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου.

Οδυσσέας Ελύτης

Ο Ομότιμος Καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χριστόφορος Χαραλαμπάκης μίλησε στην Εύα Κακλειδάκη για τη δύναμη της γλώσσας, τους λόγους για τους οποίους η ελληνική γλώσσα αποτελεί μοναδικό φαινόμενο, την υπέρμετρη χρήση της αγγλικής γλώσσας, τη λεξιπενία, την επικράτηση της εικόνας, τη διδασκαλία της γλώσσας, τις προκλήσεις που αντιμετώπισε στη συγγραφή του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας, τις δυσκολίες που καλείται να ξεπεράσει ο λεξικογράφος.

Η γλώσσα είναι δύναμη κ. Χαραλαμπάκη;
Βεβαίως και είναι δύναμη που ισοδυναμεί με βόμβα μεγατόνων. Η γλώσσα δεν είναι μόνο «σύστημα επικοινωνίας», όπως γράφουν τα περισσότερα λεξικά, και όπως διδάσκονται οι μαθητές στο σχολείο, αλλά και όργανο επιβολής και επικυριαρχίας. Η φωτεινή πλευρά της γλώσσας, η μαγεία του λογοτεχνικού και δοκιμιακού ύφους, έχει μελετηθεί εκτενώς, σε αντίθεση με τη σκοτεινή πλευρά της, η οποία παραμένει ανεξερεύνητη. Πολλές διαφημίσεις, με επίκεντρο την εικόνα και τη μουσική, δεν είναι καθόλου αθώες. Αρκετοί καταναλωτές πέφτουν θύματα των παραπλανητικών διαφημίσεων, ενώ δεν υποψιάζονται τη δύναμη της γκρίζας διαφήμισης η οποία στοχεύει κατ’ ευθείαν στο υποσυνείδητο.

Το προφητικό βιβλίο του Georg Orwell 1984 αναδεικνύει με το «Μεγάλο Αδελφό» την ανελέητη δύναμη της προπαγάνδας. Οι εχθροπραξίες και οι πολεμικές συρράξεις φέρνουν στην επιφάνεια την κυνική αλλοίωση και διαστρέβλωση των εννοιών και από τα δύο αντιμαχόμενα μέρη, όπως έδειξε ο πάντα επίκαιρος Θουκυδίδης περιγράφοντας τις ολέθριες συνέπειες του πελοποννησιακού πολέμου.

Ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες του εικοστού αιώνα, ο κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Pierre Bourdieu (1930-2002), στο βιβλίο του Langage et pouvoir symbolique, ελληνική μετάφραση Γλώσσα και συμβολική εξουσία, έδειξε ότι οι γλωσσικές εξωτερικεύσεις μπορούν να γίνουν κατανοητές ως το προϊόν της σχέσης ανάμεσα στη «γλωσσική αγορά» και το «γλωσσικό σύνηθες» (habitus). O θεολόγος και φιλόσοφος Θωμάς Ακινάτης (13ος αι.) μετέφρασε την αριστοτελική έννοια ἕξις με τη λέξη habitus, στην οποία ο Bourdieu συμπύκνωσε τα πρότυπα αντίληψης και δράσης, τις στάσεις και συμπεριφορές που αποκτά το άτομο μέσω της κοινωνικοποίησης. Η γλωσσική χρήση δεν είναι μια τυποποιημένη διαδικασία. Βρίσκεται σε συνάρτηση με κοινωνιογλωσσολογικές παραμέτρους, όπως είναι η ηλικία, το φύλο, η κοινωνική τάξη, το μορφωτικό επίπεδο κ.ά.

Η πολιτική είναι η αρένα στην οποία διακυβεύεται ο συμβολικός χαρακτήρας της εξουσίας, με την έννοια ότι τα λόγια πρέπει να γίνουν πράξεις. Επηρεασμένος πρωτίστως από τον Bourdieu, έγραψα τη μελέτη «Η εξουσία της γλώσσας και η γλώσσα της εξουσίας» η οποία δημοσιεύτηκε στο 2015 στο περιοδικό Γλωσσολογία. Εκεί δείχνω με παραδείγματα ότι μέσω της γλώσσας παραποιείται η εικόνα του κόσμου, διαστρεβλώνεται η πραγματικότητα, διαμορφώνονται στάσεις και συμπεριφορές και επανενισχύονται ήδη υπάρχουσες προκαταλήψεις. Η έκφραση «μεταναστευτικά κύματα» δεν είναι μια αθώα μεταφορική εικόνα. Παραπέμπει έμμεσα στην απειλή και τον κίνδυνο πλημμύρας για την οποία υπεύθυνοι θεωρούνται οι δυστυχείς μετανάστες.

Έχετε αναφέρει ότι η ελληνική γλώσσα αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Γιατί;

Υπάρχουν λόγιοι και επιστήμονες οι οποίοι με υπέρμετρο ζήλο εκθειάζουν «το μεγαλείο της ελληνικής γλώσσας» με γενικότητες και υποκειμενικές κρίσεις που δεν συνάδουν με την επιστημονική τεκμηρίωση. Ο παλαιάς κοπής ρητορισμός, σε υπερθετικό πάντα βαθμό, ότι η ελληνική γλώσσα είναι η «ωραιότερη», η «πιο εύηχη» και η «πλουσιότερη», γλώσσα του κόσμου, σαγηνεύει πολλούς οι οποίοι νιώθουν δικαιολογημένη υπερηφάνεια, αλλά για λάθος λόγους.

Η νεοελληνική γλώσσα είναι και για μένα, όταν μιλώ με την ιδιότητα του απλού Έλληνα πολίτη, η πιο εύηχη, η πιο μελωδική και η πιο ωραία γλώσσα του κόσμου, κρίνοντας με βάση το συναίσθημα, καθώς ψυχολογικά ο άνθρωπος νιώθει την έμφυτη ανάγκη να επαινεί το σπίτι του. Ως γλωσσολόγος όμως, δεν βλέπω το λόγο γιατί η Ελληνική υπερτερεί σε μουσικότητα έναντι της Γαλλικής, λ.χ., ή της Ιταλικής. Υπάρχουν, επίσης, σύγχρονες γλώσσες, όπως η Αγγλική, που διαθέτουν πλουσιότερο λεξιλόγιο από τη δική μας.

Άλλοι είναι οι αντικειμενικώς εξακριβώσιμοι λόγοι που πρέπει να μας κάνουν υπερήφανους για της ελληνική γλώσσα. Τους απαριθμώ εν τάχει: 1. Η ελληνική γλώσσα έχει ζωή τουλάχιστο 4.000 χρόνων προφορικής και 3.500 χρόνων γραπτής παράδοσης. Είναι η αρχαιότερη γλώσσα της Ευρώπης και η μόνη, με εξαίρεση δύο κινεζικές διαλέκτους, που παρουσιάζει αδιάσπαστη συνέχεια. 2. Τα Ομηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, μεταφρασμένα, όπως και η Αγία Γραφή, σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, αποτελούν αθάνατα μνημεία λόγου με απαράμιλλη αισθητική και νοηματική πληρότητα. 3. Επί έξι αιώνες (300 π. Χ. – 300 μ.Χ.) η Ελληνική υπήρξε lingua franca, διεθνής γλώσσα με μεγάλη αίγλη σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. 4. Ως γλώσσα της νέας θρησκείας συνέβαλε αποφασιστικά στη διάδοση του χριστιανισμού, ο οποίος άλλαξε τη ροή της ιστορίας. 5. Από την εποχή της Αναγέννησης ως σήμερα η Ελληνική αποτελεί, με τη Λατινική, αστείρευτη πηγή δημιουργίας νέων επιστημονικών όρων. Αρκεί να σκεφτεί κανείς πόσες σύγχρονες λέξεις έχουν τα μορφήματα bio- (βιο-) ή -logy (-λογία).

Ο Γάλλος ποιητής Remy de Gourmont είχε πει “Όταν ένας λαός δεν τολμά να υπερασπιστεί τη γλώσσα του, είναι έτοιμος πια να υποδουλωθεί”, από την άλλη, εάν κοιτάξει κανείς γύρω του θα αντιληφθεί ότι οι περισσότερες ταμπέλες είναι γραμμένες στα Αγγλικά. Πού μπορεί να οδηγήσει όλο αυτό την ελληνική γλώσσα;

Ο Remy de Gourmont (1858-1915) δεν είναι γνωστός σήμερα στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Ο Κωστής Παλαμάς τον χαρακτήρισε «κριτικό από τους πρώτους της Γαλλίας» (περιοδικό Νουμάς, 1911), ενώ ο Ezra Pound, βαθύτατα επηρεασμένος από το έργο του, όπως και ο T.S. Eliot, αποτίμησε έξοχα την προσφορά του σε ειδικό άρθρο που δημοσιεύτηκε λίγες εβδομάδες μετά το θάνατό του. Το βιβλίο του Le problème du style (Παρίσι, 1902) ήταν πρωτοποριακό για την εποχή του.

Η «υπεράσπιση της γλώσσας» παραπέμπει ευθέως στην «υπεράσπιση της πατρίδας». Η ασπίδα, το δεύτερο συνθετικό της λέξης, δηλώνει «άμυνα». Ο εχθρός εισβάλλει και αν δεν αμυνθούμε, έρχεται η υποδούλωση. Παρόμοιες σκέψεις έχουν διατυπώσει πολλοί Έλληνες και ξένοι άνθρωποι των γραμμάτων. Ελάχιστοι όμως, είναι οι γλωσσολόγοι που συμμερίζονται αυτή τη θέση. Οι μελετητές της γλώσσας, σε αντίθεση με τους ποιητές ιδίως, βλέπουν τη γλώσσα με την ψυχρή λογική που απαιτεί η επιστήμη.

Η Αγγλική, είτε το θέλει κανείς, είτε όχι, είναι παγκόσμια γλώσσα με τεράστιο κύρος λόγω της υπεροχής των Η.Π.Α. στην υψηλή τεχνολογία, και όχι μόνο. Οι πινακίδες που βλέπουμε σε καταστήματα στην αγγλική γλώσσα, δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα ξενομανίας, όπως νομίζουν ορισμένοι, αλλά επακόλουθο της πραγματικότητας: από το ένα μέρος διευκολύνουν τους τουρίστες και από το άλλο προσελκύουν νεανικό κοινό που θέλει να αυτοχαρακτηρίζεται κοσμοπολίτικο. Το καφενείο παραπέμπει στον παππού, η καφετέρια στο εγγόνι. Η καφετέρια με την επωνυμία Symbol, και όχι «Σύμβολο», προσελκύει νεανικό κοινό το οποίο κατά κανόνα αποφεύγει την ταβέρνα «Καλή καρδιά». Οι γλώσσες κύρους φέρνουν χρήμα. Πολλοί παραξενεύονται όταν τους πω ότι υπάρχει ο κλάδος της γλωσσικής βιομηχανίας ο οποίος προωθεί την πολυγλωσσική επικοινωνία.

Συμπερασματικά θα έλεγα ότι ποτέ δεν κινδύνεψε μια γλώσσα από τις ξενόγλωσσες διαφημιστικές πινακίδες ή από ανάλογες «ταμπέλες» οποιασδήποτε μορφής.

Υπάρχει κάτι που σας ανησυχεί όσον αφορά στην ελληνική γλώσσα και τη διατήρησή της στο μέλλον;

Η έκφραση «διατήρηση της γλώσσας» λέγεται συχνά, εμένα όμως, παρ’ όλο που έχει καταγραφεί στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, δεν μου αρέσει, γιατί παραπέμπει συνήθως σε κάτι στατικό (διατήρηση μνημείων, έργων τέχνης) ή στη συντήρηση (διατήρηση τροφίμων). Με την έννοια αυτή, η γλώσσα δεν μπορεί να «διατηρηθεί», αφού δεν είναι στατική, αλλά βρίσκεται σε συνεχή ροή και εξέλιξη. Πρόκειται για ένα μακρύ ποτάμι που αρδεύει επί χιλιετίες τον πολιτισμό και διαμορφώνει την ταυτότητα των ομιλητών της, παρακολουθεί τις ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και παγκόσμιες εξελίξεις και προσαρμόζεται σ’ αυτές.

Η επιβίωση μιας γλώσσας και οι μελλοντικές προοπτικές της βρίσκονται σε συνάρτηση με τους φυσικούς ομιλητές, οι οποίοι, αν εκλείψουν όλοι, εκλείπει αυτόματα και η γλώσσα τους ως ζωντανή παρουσία. Μια τέτοια μακάβρια εκδοχή, πιθανή σε απευκταίο πυρηνικό ολοκαύτωμα, δεν θέλω καν να τη φέρνω στο μυαλό μου.

Αυτό που με ανησυχεί, και δεν είμαι ο μόνος, είναι η υπογεννητικότητα στην Ελλάδα και η συνακόλουθη πληθυσμιακή συρρίκνωση. Κάποιους ενοχλούν οι πρόσφυγες και οι μετανάστες (ας μην ξεχνάμε ότι έτσι ήταν πάντα οι Έλληνες), οι οποίοι μετά την τρίτη γενιά δεν διαφέρουν σε τίποτε από τους γηγενείς. Υπάρχουν «μη Έλληνες» της δεύτερης γενιάς με παγκόσμια αναγνώριση που είναι γνήσιοι Έλληνες, το νιώθουν και το δείχνουν εμπράκτως, με κλασική σύγχρονη περίπτωση τον Γιάννη Αντετοκούνμπο και την οικογένειά του. Για να πάμε σε παλαιότερες εποχές, Σύρος την καταγωγή ήταν ο Λουκιανός (2ος μ.Χ. αι.), δεινός χειριστής της Ελληνικής την οποία καλλιέργησε όσο λίγοι συγγραφείς διαμορφώνοντας το δικό του ανεπανάληπτο σε ειρωνεία, δηκτικότητα και φιλοσοφημένη παιδεία ύφος. Σύρος ήταν και ο μέγιστος των υμνογράφων της χριστιανικής Εκκλησίας, ο Άγιος Ρωμανός ο μελωδός (6ος μ.Χ. αι.).

Με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να διαφυλάξουμε τη γλώσσα μας;

Όπως ανέφερα στο προηγούμενο ερώτημά σας, η γλώσσα δεν «διαφυλάσσεται» σαν να ήταν ταριχευμένη μούμια, όπως την ήθελαν τον 2ο μ.Χ. αι. οι αττικιστές, οι οποίοι μιμούνταν δουλικά το ύφος των κλασικών συγγραφέων, αγνοώντας προκλητικά τη γλωσσική πραγματικότητα της πολύγλωσσης και πολυπολιτισμικής ελληνιστικής περιόδου. Κακέκτυπο των αττικιστών, οι αρχαϊστές του 19ου αι. οδήγησαν το γλωσσικό διχασμό στα ακρότατά όριά του, με αποτέλεσμα να βαφτούν με αίμα τα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο γύρω χώρος με οκτώ νεκρούς (τα γνωστά Ευαγγελικά, 1901) και να επαναληφθούν οι βαρβαρότητες με ένα νεκρό (Ορεστειακά, 1903).

Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να βελτιώνουμε την ποιότητα του γραπτού και προφορικού μας λόγου με ατομική προσπάθεια. Οι κοινωνικά ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού, που αγωνίζονται να επιβιώσουν, δεν μπορούν, ακόμα και αν το θέλουν, να καλλιεργήσουν τη γλώσσα. Όσοι ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας έχουν άλλες ζωτικές προτεραιότητες.

Αρκετοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι η ελληνική γλώσσα έχει εκτιμηθεί καλύτερα από τους ξένους παρά από τους ίδιους τους Έλληνες. Ποια είναι η γνώμη σας;

Θα ήταν τραγικό για την Ελλάδα αν ίσχυε η άποψη ότι οι ξένοι εκτιμούν καλύτερα τη γλώσσα μας απ’ ό,τι εμείς. Στην πράξη αυτό δεν μπορεί να συμβεί, εκτός αν υπήρχε συλλογική απαξίωση από τους φυσικούς ομιλητές της γλώσσας και του πολιτισμού τους, πράγμα αδιανόητο. Αυτό που είναι αλήθεια, και δεν το ξέρουν παρά μόνο οι ειδικοί, είναι ότι πολλοί ξένοι ερευνητές έχουν μελετήσει σε βάθος την ελληνική γλώσσα και διαφώτισαν άγνωστες πτυχές της. Οι επιστήμονες αυτοί προέρχονται κυρίως από την Ευρώπη και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και από την Αμερική.

Στην ερευνητική εργασία μου «Ξένοι μελετητές της ελληνικής γλώσσας», (1997) έδειξα την ανεκτίμητη συμβολή των λεγόμενων «ξένων», αλλά τόσο «δικών μας» επιστημόνων, στην ερμηνεία και κατανόηση ποικίλων πτυχών της Ελληνικής, στη διαχρονική της πορεία. Στο θέμα αυτό επανέρχομαι κατά διαστήματα. Στο περιοδικό The Athens Review of Books (τεύχος 136, Φεβρουάριος 2022, σσ. 41-47) δημοσιεύτηκε η μελέτη μου «Πήτερ Μάκριτζ: Ο νηφάλιος και διορατικός μελετητής της γλώσσας μας». Στον διαπρεπή οξφορδιανό καθηγητή, λαμπρό νεοελληνιστή και γλωσσολόγο Peter Mackridge τo Υπουργείο Εσωτερικών απένειμε τιμητική ιθαγένεια. Ο Πέτρος, όπως τον λέμε οι φίλοι του, μου έγραψε στις 14 Φεβρουαρίου 2022: «… Εδώ και μισό αιώνα θεωρώ την Ελλάδα δεύτερη πατρίδα μου. Μέχρι τώρα η χρήση της φράσης εκείνης δεν ήταν παρά μεταφορική, τώρα όμως έγινε κυριολεκτική! Δεν είναι ανάγκη να σου πω ότι το καταχάρηκα! …»

Τα τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς άφησαν παντού το αποτύπωμά τους. Στα διακόσια χρόνια της εθνικής ανεξαρτησίας, παρά τους δύο παγκόσμιους πολέμους, τους εμφύλιους σπαραγμούς, τις αλλεπάλληλες δικτατορίες και τα αξεπέραστα οικονομικά προβλήματα με τη μέγγενη του ξένου δανεισμού, η νεότερη Ελλάδα έχει να παρουσιάσει αξιοθαύμαστα επιτεύγματα και να ενταχθεί αρμονικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τη ζώνη του ευρώ. Τώρα πια νέοι επιστήμονες, πολλοί από τους οποίους έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό, μελετούν τη γλώσσα χωρίς τις αγκυλώσεις του παρελθόντος και δεν υστερούν σε τίποτε από ομοτέχνους τους σε άλλες χώρες που έχουν μεγάλη παράδοση στις ανθρωπιστικές επιστήμες.

Θα το πω ευθαρσώς: Η συγκινησιακή φόρτιση, κατάλοιπο της χαμηλής συλλογικής αυτοεκτίμησης, που δημιουργεί το γεγονός ότι ασχολούνται ξένοι με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία μας, έχει ως αποτέλεσμα, με φωτεινές πάντα εξαιρέσεις, να μην προβάλλονται με τον ίδιο ενθουσιασμό από την ελληνική Πολιτεία, αλλά και από κοινωφελή ιδρύματα και τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας οι έρευνες Ελλήνων επιστημόνων που είναι αντάξιες, αν όχι καλύτερες από τις αντίστοιχες των αλλοδαπών ομοτέχνων τους.

Διαβάζουμε συχνά για τη λεξιπενία που διακρίνει τις νεότερες κυρίως γενιές. Ωστόσο εσείς έχετε πει ότι οι γλωσσολόγοι δεν πιστεύετε στη λεξιπενία. Γιατί;

Η διαβόητη «λεξιπενία» αποτελεί κοινωνικό και γλωσσικό στερεότυπο, τόσο βαθιά ριζωμένο στη συλλογική μνήμη (γι’ αυτό, άλλωστε αποκαλείται στερεότυπο), που κανένα αντικειμενικώς εξακριβώσιμο στοιχείο και κανένα λογικό επιχείρημα δεν μπορεί να μεταπείσει τον κόσμο. Επειδή η άποψη για την παρακμή της γλώσσας δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο, θα πρότεινα σε διεθνείς οργανισμούς να αναλάβουν την εκπόνηση ενός «δείκτη λεξιπενίας» κατά το πρότυπο του «δείκτη φτώχειας».
Ο Πολυδιάστατος Δείκτης Φτώχειας (Multidimensional Poverty Index, MPI) που αναπτύχθηκε από τον ΟΗΕ σε συνεργασία με το Κέντρο Οικονομικής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, έδειξε ότι «το 50% των ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας ζουν στη νότια Ασία και μόνο το ένα τέταρτο στην Αφρική, στοιχείο που αλλάζει εν μέρει το χάρτη της παγκόσμιας φτώχειας ως προς τη γεωγραφική κατανομή». Κατά τον ίδιο τρόπο διαισθάνομαι ότι θα ανατραπούν αυθαίρετες εικασίες για τη λεξιπενία των νέων. Κατά παράδοξο τρόπο, τα ενήλικα άτομα βρίσκονται στο απυρόβλητο.

Ανοίγω τυχαία το Χρηστικό Λεξικό στις σελίδες 1382 και 1383. Οι σκέψεις που γεννιούνται είναι: Οι λέξεις πύργος, πυρετός, πυρήνας, πυρηνικός, πύρινος, πυρκαγιά, πυροβολικός ανήκουν στο κοινό λεξιλόγιο και συχνά δεν χρειάζεται να συμβουλευτεί κάποιος λεξικό για να δει τι σημαίνουν. Τι θα καταλάβει όμως ο μέσος Νεοέλληνας, όταν διαβάσει ότι σε ανασκαφές βρέθηκε μινωικό πύραυνο; Θα πάει το μυαλό του στο μαγκάλι; Ξέρει ότι πυρείο είναι το σπίρτο; Είναι υποχρεωμένος να γνωρίζει το γεωλογικό όρο πυρηνοληψία, το παρασιτικό έντομο πυρηνοτρήτης, το βιοχημικό όρο πυριδοξίνη; Πόσοι φυσικοί ομιλητές θα πουν ότι έγιναν πυριφλεγείς δηλώσεις, δηλ. «σφοδρές»; Συμπέρασμα: Κανείς δεν γνωρίζει τη γλώσσα σε όλες τις πτυχές της. Με την έννοια αυτή έχουμε όλοι λεξιπενία.

Ζούμε στην εποχή της εικονικής πραγματικότητας όπου η εικόνα έχει υποκαταστήσει το λόγο. Πώς αυτό μπορεί να επηρεάσει τη λεκτική μας επικοινωνία;

Η εικονική πραγματικότητα μπήκε στη ζωή μας το 1987, όταν δημιουργήθηκε ο αγγλικός νεολογισμός virtual reality. Η εκπληκτική πρόοδος της υψηλής τεχνολογίας άλλαξε ριζικά τη ζωή των ανθρώπων και η γλώσσα, ασθμαίνουσα και κάθιδρη, παρακολουθεί και καταγράφει τις εξελίξεις.

Η εικόνα έχει τη γοητεία της αμεσότητας, αποτυπώνεται εύκολα στον εγκέφαλο, όπως εύκολα φεύγει, μιλά από μόνη της και ο καθένας επιλέγει από την πολυσημία της σε κλάσματα δευτερολέπτου ό,τι τον ενδιαφέρει ή το συγκινεί. Το κείμενο, ιδιαίτερα το απαιτητικό, και ακόμα περισσότερο το ποιητικό, αποκωδικοποιείται σωστά με πολλαπλές αναγνώσεις και αναστοχαστικές διαδικασίες που απαιτούν χρόνο.

Η έλλειψη χρόνου, αλλά και η εύκολη λύση προς την οποία ρέπει ο πολύς κόσμος, οδήγησε στα τυποποιημένα μηνύματα που μοιάζουν με ομοιόμορφα στρατιωτάκια. Το γιαπωνέζικο εμότζι (αγγλ. emoji, 1997), η εξελιγμένη μορφή του εμότικον (αγγλ. emoticon, 1987), ιδεογράμματα και φατσούλες, που χρησιμοποιούνται στην ηλεκτρονική επικοινωνία, κυριαρχούν παγκοσμίως στο νεανικό ιδίως κοινό καθώς γνώρισμά τους είναι η ζωντάνια της αμεσότητας. Σε τελευταία όμως ανάλυση, τίποτε δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη γλώσσα, αφού αποτελεί την πιο αυθεντική και γνήσια μορφή εξωτερίκευσης των αισθημάτων και συναισθημάτων και το μοναδικό τρόπο με τον οποίο εκφράζονται επακριβώς οι σκέψεις και τα διανοήματα του ανθρώπου.

Η λεκτική επικοινωνία δεν κινδυνεύει να υποβαθμιστεί γιατί μου είναι αδιανόητο να σκεφτώ ότι θα θελήσει ο ίδιος ο άνθρωπος να πέσει τόσο χαμηλά.

Φτάνουν παιδιά να ολοκληρώσουν το σχολείο χωρίς να γνωρίζουν τι είναι ουσιαστικό και τι επίθετο. Τι λάθος κάνουμε κ. Χαραλαμπάκη;

Πολλά λάθη κάνουμε, αλλά το μεγαλύτερο λάθος στην εκπαίδευση, και όχι μόνο, είναι ότι δεν μαθαίνουμε από τα λάθη μας. Στη σημερινή εποχή της έκρηξης της πληροφορίας και της πληροφόρησης, το να μη γνωρίζει κανείς κάτι είναι απόλυτα φυσιολογικό. Ζητούμενο παραμένει να εκπαιδεύονται οι μαθητές με τέτοιο τρόπο, που να μπορούν να βρουν εύκολα, μέσα από τις κατάλληλες πηγές πληροφόρησης, αυτό που ψάχνουν.

Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται τη γραμματική για να χρησιμοποιήσει σωστά τη φυσική του γλώσσα. Αν σας αναλύσω λεπτομερώς τι σημαίνει, λ. χ., ουσιαστικό, επίθετο, υποκείμενο και αντικείμενο, θα μελαγχολήσετε. Η λέξη αίθουσα δεν είναι ουσιαστικό, όπως γράφουν τα λεξικά και οι γραμματικές, αλλά ουσιαστικοποιημένο επίθετο. Η αρχαία έκφραση είναι αἴθουσα στοά, δηλ. εξώστης για προστασία από την ήλιο. Στην αρχαιότητα αἴθων λεγόταν, εκτός των άλλων ο «κοκκινόμαυρος» γι’ αυτό και ονομάστηκαν έτσι οι Αιθίοπες. Αυτά που σας αναφέρω τώρα ενδέχεται να τα έχουν ξεχάσει ή να μην ξέρουν ακόμα και φιλόλογοι. Φυσικά και δεν χάθηκε ο κόσμος, αφού πρόκειται για μεταγλωσσικές πληροφορίες.

Κουράστηκα εδώ και χρόνια να λέω και να γράφω, αυτό που θεωρεί αυτονόητο ο κλάδος της εκπαιδευτικής γλωσσολογίας, ότι δηλ. διδασκαλία της γλώσσας σημαίνει πρωτίστως διδασκαλία της φυσικής γλώσσας και όχι της μεταγλώσσας, της επιστημονικής ορολογίας. Όταν ζητάς από ένα παιδί του δημοτικού σχολείου να σου γράψει ρήματα της πρώτης και της δεύτερης συζυγίας, στην ουσία δεν το ενθαρρύνεις να δει την ομορφιά της γλώσσας, αλλά το σκελετό της.

Θεωρείτε επαρκή την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας; Τα βιβλία, τα οποία διδάσκονται στο σχολείο συμβάλλουν στην ενεργοποίηση των μαθητών προκειμένου να κατακτήσουν τη γλώσσα;

Η εκμάθηση της γλώσσας είναι πολύπλοκη διαδικασία που διαρκεί όσο ζει ο άνθρωπος. Στην πρωτοβάθμια και την δευτεροβάθμια εκπαίδευση ο μαθητής αποκτά τα απαραίτητα εφόδια που θα τον βοηθήσουν να προχωρήσει στην αυτόνομη μάθηση και την περαιτέρω βελτίωση της ποιότητας του γραπτού και προφορικού του λόγου.

Τα σχολικά βιβλία για τη γλώσσα τα γράφουν συνήθως πανεπιστημιακοί, εξαιρετικοί κατά τα άλλα επιστήμονες, αρκετοί όμως από αυτούς δεν έχουν βρεθεί ούτε μία ώρα σε σχολική τάξη για να δουν τα υπαρκτά προβλήματα της διδασκαλίας.

Το όνειρο της εξατομικευμένης διδασκαλίας παραμένει άπιαστο. Σε ένα παιδάκι που έχει δυσανεξία στη γλουτένη γίνεται σύσταση να αποφεύγει το ψωμί, τα λουκάνικα και μπισκότα. Ένας μαθητής που παρουσιάζει «δυσανεξία» σε ένα ορισμένο τρόπο διδασκαλίας ή σε ένα συγκεκριμένο μάθημα είναι σωστό να αντιμετωπίζεται από τον διδάσκοντα σαν να μη συμβαίνει τίποτε;

Έχω τονίσει πολλές φορές στο παρελθόν το αυτονόητο: δεν χρειαζόμαστε πια το ένα και μοναδικό βιβλίο στο σχολείο -φευ! υπάρχει και στα πανεπιστήμια!-, αλλά το πολλαπλό βιβλίο το οποίο αναπτύσσει την κριτική σκέψη, που είναι το μεγάλο ζητούμενο της εκπαίδευσης. Μακάρι να δούμε, επιτέλους, το «Μητρώο Διδακτικών Βιβλίων» ενταγμένων στην πολυπόθητη ψηφιακή βιβλιοθήκη. Χωρίς, πάντως, κατάλληλη επιμόρφωση των εκπαιδευτικών -και γιατί όχι αξιολόγησή τους;- τα αποτελέσματα θα παραμείνουν πενιχρά.

Επειδή χρημάτισα το 1992 Πρόεδρος της δωδεκαμελούς Ομάδας Εργασίας του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για την εκπόνηση Αναλυτικών Προγραμμάτων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας, θα έλεγα με πόνο ψυχής, ύστερα από τριάντα χρόνια, ότι οι εκάστοτε υπουργοί Παιδείας, οι οποίοι δεν μένουν και πολλά χρόνια σ’ αυτή τη θέση-λαιμητόμο, νομίζουν ότι τους έτυχε ο κλήρος να λύσουν διαμιάς τα καυτά προβλήματα της εκπαίδευσης και δεν φροντίζουν, ούτε τα κόμματα για ευνόητους λόγους, για την πολυπόθητη συναίνεση που θα οδηγούσε σε στέρεη μακροπρόθεσμη εκπαιδευτική πολιτική.

Τι είναι αυτό που θα μπορούσε κατά τη γνώμη σας να αλλάξει, προκειμένου οι μαθητές/τριες να αγαπήσουν τη γλώσσα;

Δεν ξέρω με ποια κριτήρια ορίζεται η αγάπη για τη γλώσσα και τις διαβαθμίσεις της. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν αγαπούν τον ίδιο τους τον εαυτό και θα αγαπήσουν τη γλώσσα; «Αγαπώ τη γλώσσα μου» σημαίνει ότι ενδιαφέρομαι να μάθω την ιστορία της και τις εκφραστικές της δυνατότητες για να τη χρησιμοποιώ αποτελεσματικά σε διάφορες περιστάσεις επικοινωνίας. Ταυτίζομαι μαζί της γιατί συνδέεται άρρηκτα με το είναι μας, με τη βαθύτερη ουσία του εαυτού μας, με τον πολιτισμό και τις ιστορικές περιπέτειες του Έθνους. Δεν μπορείς να λέγεσαι Έλληνας αν δεν μιλάς Ελληνικά.

Ο βραβευμένος το 1999 με το Νόμπελ λογοτεχνίας Günter Grass στον τρίτο και τελευταίο τόμο της αυτοβιογραφίας του (Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung, Göttingen 2010) πλέκει το εγκώμιο του Λεξικού της γερμανικής γλώσσας των αδελφών Grimm καταθέτοντας με ποιητικό οίστρο μια συγκλονιστική ερωτική εξομολόγηση στη μητρική του γλώσσα. Μακάρι να γραφτεί ένα ανάλογο μυθιστόρημα για την αιθέριας ομορφιάς ελληνική γλώσσα.

Μπορείς, όχι απλώς να αγαπήσεις τη γλώσσα σου, αλλά να τη λατρέψεις, αν διαβάζεις ποιοτική λογοτεχνία, ποιήματα, πεζά και δοκίμια που εξυψώνουν την ψυχή και το πνεύμα. Η παράλληλη ενασχόληση με τα μυστικά του παραγνωρισμένου επιστημονικού λόγου βοηθά στην καλλιέργεια της πειθαρχημένης σκέψης.

Σήμερα, 22 Φεβρουαρίου 2022, που πληκτρολογώ αυτό το κείμενο έρχεται με συγκίνηση στο μυαλό μου η μορφή της Κικής Δημουλά που έφυγε από τη ζωή πριν από ακριβώς δύο χρόνια. Η ποίησή της αναδεικνύει την απόλυτη μαγεία της γλώσσας μας καθώς οι λέξεις ζευγαρώνουν γεμάτες τρυφερότητα, νεράιδες αληθινές που με τον εκστατικό τους χορό σε μεταφέρουν σε ονειρικούς κόσμους χαρμολύπης. Το μεταθανάτιο έργο της Εκλήθην ομιλήτρια (Αθήνα 2022: Ίκαρος) αποτυπώνει τις «λυτρωτικές ταχυδακτυλουργίες» της ποιητικής τέχνης και του δοκιμιακού της ύφους.

Υπήρξατε ο συντάκτης-επιμελητής του “Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας” της Ακαδημίας Αθηνών. Ποια ήταν η μεγαλύτερή σας πρόκληση σε αυτή τη διαδικασία;

Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να συντονίσω μια μεγάλη ερευνητική ομάδα την οποία προσπάθησα με πολύ κόπο να εκπαιδεύσω σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο. Αν δεν είχα συνεργάτες με επιστημοσύνη, ευσυνειδησία και ήθος, όπως η Σταυρούλα Ζαφείρη, η Αθηνά Ψαροπούλου, η Νίκη Παναγιωτοπούλου, η Ελένη Διαμαντή και ο Χαράλαμπος Δημόπουλος, το έργο θα έμενε ημιτελές.

Πριν από μισό ακριβώς αιώνα (1972-2022) ξεκίνησα στην τότε Δυτική Γερμανία τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στη γλωσσολογία με ειδίκευση στη λεξικογραφία. Από τότε έγινα «αλκοολικός της γλώσσας». Δεν περνά μέρα που να μην πιω μερικά ποτήρια λέξεις. Νιώθω γουλιά γουλιά το οινό-πνευμά τους στον εγκέφαλό μου που τον αναζωογονούν με το μεθυστικό άρωμά τους. Δοκιμάζω με ενδοσκοπήσεις στις ανεξερεύνητες γαλαρίες του μυαλού μου να μπω στην ουσία των λέξεων, να διερευνήσω το DNA τους, να δω το οικογενειακό τους παρελθόν, τις εκλεκτικές τους συγγένειες, τις νόμιμες και παράνομες σχέσεις τους, με λίγα λόγια μπαίνω στον πειρασμό να κρυφακούω τα μυστικά τους και να καταγράφω την πολυκύμαντη ζωή τους.

Ο κίνδυνος που διατρέχει ο λεξικογράφος είναι να παρασυρθεί από τις λέξεις-σειρήνες και να χάσει τον προσανατολισμό του. Το λεξικό για τον δημιουργό του είναι μια Ιθάκη που ξέρει ότι δεν θα τη συναντήσει ποτέ, θα δημιουργήσει όμως, έστω το απείκασμά της.

Γιατί, κ. Χαραλαμπάκη, ο λεξικογράφος “στοχεύει συνεχώς σε έναν κινούμενο στόχο”, όπως έχετε περιγράψει χαρακτηριστικά;

Η δεινή θέση στην οποία βρίσκεται ο λεξικογράφος, είναι ότι κυνηγάει χίμαιρες. Επιδιώκει να ακινητοποιήσει το αεικίνητο. Πέντε χρόνια μετά την κυκλοφορία του, κάθε λεξικό αρχίζει να δείχνει τη «σκουριά» του και θέλει «βάψιμο». Γι’ αυτό είναι απαραίτητες αναθεωρήσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα. Για παράδειγμα, στο Χρηστικό Λεξικό λημματογραφήθηκε το ακρωνύμιο ΝΕΡΙΤ (Νέα Ελληνική Ραδιοφωνία, Ίντερνετ και Τηλεόραση, ιδρύθηκε με Νόμο τον Ιούλιο του 2013). Στη νέα έκδοση έχει διαγραφεί, αφού καταργήθηκε τον Ιούνιο του 2015. Ο λέκτορας δεν υπάρχει πια στο σύγχρονο λεξιλόγιο. Μπήκε στο «νεκροταφείο των λέξεων» με χρονολογία γέννησης το 1982 και θανάτου το 2011. Λέξεις έρχονται, φεύγουν και ξανάρχονται, όπως οι δασοκομάντος. Εκατοντάδες νέες λέξεις και έννοιες δημιουργούνται καθημερινά, πολλές από τις οποίες απεικονίζουν νέα ήθη ενός απάνθρωπου κόσμου. Η εκδικητική πορνογραφία είναι αγγλικός νεολογισμός (revenge porn) του 2007, ενώ η γυναικοκτονία έφερε τους τελευταίους μήνες στο προσκήνιο την εγκληματική ανδρική βία.

Στα ηλεκτρονικά λεξικά οι προσθήκες και οι αλλαγές γίνονται σε χρόνο ρεκόρ. Επειδή είναι εύκολα προσβάσιμα και διαρκώς αναθεωρούμενα, θα εκτοπίσουν σταδιακά τα έντυπα λεξικά τα οποία θα εξακολουθούν να υπάρχουν ως ρομαντικά κατάλοιπα μιας άλλης εποχής.

Πέρα από τις γνώσεις που απαιτούνται, ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που επιβάλλεται να έχει ένας λεξικογράφος;

Βασική αρετή του λεξικογράφου είναι η ικανότητα συμπύκνωσης εννοιών και η ακριβολογία. Όποιος θέλει να δει αναλυτικές περιγραφές θα αναζητήσει σχετικές πληροφορίες σε εγκυκλοπαίδειες και ειδικά εγχειρίδια. Το έντυπο λεξικό δεν έχει την πολυτέλεια του απεριόριστου χώρου.

Το λήμμα αβοκάντο εμφανίζει στο νεοελληνικό λεξικό Κριαρά τη μορφή: «δέντρο των τροπικών χωρών καθώς και ο καρπός του» και στο Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη: «το δέντρο και ο καρπός του τροπικού φυτού περσέα». Από τις 9 λέξεις με τις οποίες ερμηνεύεται το λήμμα στα δύο παραπάνω λεξικά, έφτασε στο άλλο άκρο με 113 λέξεις το Μεγάλο Ηλεκτρονικό Λεξικό Νεοελληνικής Γλώσσας Πατάκη:

1). Αείφυλλο δέντρο, ιθαγενές του Μεξικού και της Κεντρικής Αμερικής, το οποίο ευδοκιμεί σε τροπικά και υποτροπικά κλίματα· το ύψος του φτάνει τα είκοσι μ., τα φύλλα του είναι ελλειψοειδή, τοποθετημένα κατ’ εναλλαγή στον βλαστό, και τα κιτρινοπράσινα άνθη του είναι μικροσκοπικά και σχηματίζουν ταξιανθία τύπου βότρυoς. ||| Είδος Persea americana, οικογένεια Lauraceae. 2). Ο εδώδιμος καρπός του ομώνυμου δέντρου, ο οποίος έχει περίπου σχήμα αχλαδιού, ενώ το μήκος του μπορεί να φτάσει τα είκοσι εκ. και το βάρος του το ένα κιλό περίπου· διαθέτει πράσινο φλοιό, κιτρινοπράσινη σάρκα με βουτυρώδη υφή, όταν είναι ώριμο, και ένα ευμέγεθες κουκούτσι· είναι πλούσιο σε πρωτεΐνες, φυτικά λίπη και βιταμίνες και καταναλώνεται συνήθως ωμό, είτε σκέτο είτε σε σαλάτες.

Το Χρηστικό Λεξικό αναλύει το ίδιο λήμμα με 41 λέξεις:

Αβοκάντο [ἀβοκάντο] α-βο-κά-ντο ουσ. (ουδ.) {άκλ.}: ΒΟΤ. ο αχλαδόσχημος καρπός του ομώνυμου τροπικού δέντρου (επιστ. ονομασ. Persea gratissima), που έχει βαθυπράσινη ή μαυριδερή φλούδα, μεγάλο κουκούτσι και μαλακή κιτρινοπράσινη ψίχα με βουτυρώδη γεύση: μους/σάλτσα ~. Δροσιστικό ντιπ/σαλάτα (με) ~ (βλ. γουακαμόλε). Γαλάκτωμα/λάδι ~. Βλ. ανανάς. [< αγγλ. avocado < ισπαν. aguacate < γλ. Nαχουάτλ των Αζτέκων āhuacatl ‘όρχις’, πβ. ιταλ. avocado, 1955]

Ποιος είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος που καλείται να αντιμετωπίσει ένας λεξικογράφος;

Ο λεξικογράφος, ως ακροβάτης πάνω στα αντίρροπα σχοινιά, από το ένα μέρος της περιγραφής και από το άλλο της ρύθμισης, κινδυνεύει ανά πάσα ώρα και στιγμή να πέσει στο βάραθρο, ενώ ως θηριοδαμαστής της γλώσσας ξέρει ότι λέξεις-λιοντάρια και λέξεις-ύαινες περιμένουν μια αδέξια κίνησή του να τον κατασπαράξουν.

Ο λεξικογράφος μένει πάντα, για να θυμηθούμε το έξοχο ποίημα του Νίκου Καββαδία, ιδανικός και ανάξιος εραστής/των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων. Κολυμπά στη θάλασσα της γλώσσας προσπαθώντας στις επικίνδυνες ιδίως καταδύσεις του να αποφύγει τον πνιγμό. Ελάχιστοι καταλαβαίνουν τον αγώνα του και ακόμα λιγότεροι εκτιμούν το τιτάνιο έργο του.

Σας ευχαριστώ κυρία Κακλειδάκη για τις προσεκτικά μελετημένες ερωτήσεις που μου θέσατε και οι οποίες φέρνουν στις επιφάνεια τις γλωσσικές σας ευαισθησίες.

Πηγή: www.paspartou.gr

Related posts

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ – ΟΣΔΕ 2022

admin

ΠΑΡΑΤΑΣΗ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΣΤΟΥΣ ΠΑΙΔΙΚΟΣ-ΒΡΕΦΙΚΟΥΣ ΣΤΑΘΜΟΥΣ

admin

Συνάντηση των crop specialists της εταιρείας μας στην Ιεράπετρα

admin

Leave a Comment